Groby Wojenne
Na terenie małopolski

CMENTARZ WOJENNY NR 123 Łużna-Pustki wyróżniony Znakiem Dziedzictwa Europejskiego

Znak Dziedzictwa Europejskiego

Znak Dziedzictwa Europejskiego (ZDE) został ustanowiony decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1194/2011/U w 2011 roku. Jego celem jest wzmacnianie u obywateli europejskich poczucia przynależności do Unii Europejskiej w oparciu o wspólne wartości, elementy europejskiej historii i dziedzictwa kulturowego oraz upowszechnianie tej idei zwłaszcza wśród młodego pokolenia. Do 2016 r. tym mianem zostało uhonorowanych 29 europejskich obiektów, wśród których znalazły się min. Pałac Cesarski w Wiedniu czy opactwo w Cluny.

Znak Dziedzictwa Europejskiego

Cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej nr 123 Łużna-Pustki znalazł się wśród dziewięciu obiektów, które Komisja Europejska decyzją z 2 lutego 2016 roku wyróżniła Znakiem Dziedzictwa Europejskiego.

Uroczyste wręczenie plakiety Znak Dziedzictwa Europejskiego dla cmentarza w Łużnej, którą odebrali Wojewoda Małopolski Józef Pilch i Wójt Gminy Łużna Kazimierz Krok, odbyło się podczas Europejskich Dni Dziedzictwa, które miały miejsce w Brukseli w dniach 12-15 kwietnia 2016 roku.

W Polsce obok cmentarza w Łużnej to prestiżowe wyróżnienie otrzymały: Konstytucja 3 Maja, Stocznia Gdańska oraz zabytki miasta Lublina związane z ideą Unii Lubelskiej.

Znak Dziedzictwa Europejskiego służy podkreśleniu symbolicznej wartości obiektów, które odegrały znaczącą rolę w historii i kulturze Europy lub budowaniu ideowego obszaru Unii Europejskiej i nadaniu im odpowiedniej rangi. Celem programowym jest wyróżnienie obiektów dziedzictwa, które podkreślają i symbolizują integrację, ideały oraz historię Europy. Program ten ma docelowo stać się działaniem wspólnotowym, które wzmocni współpracę pomiędzy Unią Europejską, jej państwami członkowskimi, instytucjami krajowymi i Radą Europy, jak również współpracę między sektorami prywatnym i publicznym oraz organizacjami pozarządowymi.

Wzgórze Pustki – od pola bitwy do cmentarza

2 maja 1915 r. po kilkugodzinnej nawale artyleryjskiej austro-węgierskie oddziały 12 krakowskiej Dywizji Piechoty ruszyły do szturmu pozycje rosyjskie na wzgórzu Pustki. Pierwsze okopy zostały opanowane niemal bez oporu. Następne linie okopów w zalesionej części wzgórza zostały zdobyte dopiero po krwawych walkach na bagnety, okupionych wielkimi stratami po obu stronach.

Po wyparciu wojsk rosyjskich z Galicji Zachodniej austro-węgierskie władze wojskowe stanęły przed zadaniem uporządkowanie pól bitew, inwentaryzacją grobów, identyfikacji pochowanych. W pracach tych kierowano się przygotowaniem godnych miejsc spoczynku nie tylko poległym własnej i sojuszniczej armii, lecz także poległym z armii nieprzyjaciela.

Zadania te na szczeblu centralnym przejął utworzony w Ministerstwie Wojny Wydział Grobów Wojennych. Na terenie dawnej Galicji Zachodniej (teren obecnego województwa małopolskiego i części województwa podkarpackiego) sprawami porządkowania pobojowisk, zakładaniem cmentarzy wojennych zajmował się Oddział Grobów Wojennych przy C. i K. Komendanturze Wojskowej w Krakowie. Nad wystrojem przyszłych cmentarzy pracowali wybitni architekci, rzeźbiarze i malarze różnych narodowości: Austriacy – Hans Mayr, Gustaw Ludwig, Heinrich Scholz, Niemiec Hermann Hosaeus, Słowak Dušan Jurkovič, Czech Adolf Kašpar, Polacy Jan Szczepkowski, Alfons Karpiński.

Cmentarz wojenny nr 123 - widok z lotu ptaka

Architekci projektowali wszystkie elementy z niezwykłą pieczołowitością, począwszy od ogrodzenia, znaków nagrobnych po elementy centralne – pomniki i kaplice. Sporządzano również plany urządzenia zieleni. Efektem prac Oddziału było powstanie 400 cmentarzy wojennych, na których spoczęło ponad 70 000 poległych lub zmarłych żołnierzy armii austro-węgierskiej, niemieckiej, rosyjskiej i polskich legionistów.

Największym z nich jest cmentarz wojenny nr 123 założony w pobliżu miejsca walk na wzgórzu Pustki w Łużnej. Stanowi on dzieło architektury cmentarnej o najwyższych wartościach artystycznych. Jego projektantami byli dwaj prekursorzy europejskiego modernizmu: Polak Jan Szczepkowski i Słowak Dušan Jurkovič. Cmentarz w Łużnej jest również jednym z ważniejszych dokonań artystycznych w życiorysach obu jego twórców.

Obiekt należy do nielicznej grupy nekropolii usytuowanych na stoku wzgórza. Charakteryzuje go nieregularny układ kompozycyjny, w którym wykorzystano tarasowe ukształtowanie terenu, tworząc 16 odrębnych zespołów grobów – każdy z własnym kamiennym pomnikiem, oraz dwa tarasy widokowe wydzielone kamiennymi balustradami. Jan Szczepkowski zaprojektował cmentarz z poszanowaniem dla zastanego krajobrazu i natury. Całe założenie wieńczy górująca nad cmentarzem, blisko 25-metrowej wysokości drewniana kaplica – jedno z najciekawszych dzieł projektu Dušana Jurkoviča. Stanowi ona charakterystyczny i łatwo rozpoznawalny element całego założenia.

Na cmentarzu miejsce spoczynku znalazło ponad 1200 żołnierzy różnych narodowości, min. Polaków, Austriaków, Niemców, Węgrów, Czechów, Słowaków, Rosjan. Cmentarz przedstawia w czytelny sposób ideę humanitaryzmu – identyczne potraktowanie zwycięzców i pokonanych, niezależnie od przynależności armijnej, etnicznej czy religijnej, „wspólne odpoczywanie” żołnierzy, których pogodziła śmierć. Na pomniku w jednej z kwater umieszczono wymowny napis: 

„W życiu rozdzieleni – śmiercią połączeni,
Nikt nie zna ich imienia, przyjaciele i wrogowie.
Kim byli, co znaczyli, zgasło, minęło,
Jedno pozostało pewne: ich wierność!”

Odbudowa kaplicy i renowacja cmentarza

Smutnym wydarzeniem w dziejach nekropolii na Pustkach był pożar z 29 czerwca 1985, w którym spłonęła drewniana kaplica, stanowiąca główny element cmentarza. Wskutek upływu czasu niszczały drewniane krzyże i kamienno-drewniane ogrodzenie cmentarza.

W 2012 r. Wojewoda Małopolski przekazał aktem notarialnym teren cmentarza Gminie Łużna. W ten sposób, możliwe stało się pozyskiwanie przez Wójta Gminy Łużna środków europejskich w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego 2007-2013 na rekonstrukcję zniszczonej budowli, stanowiącej niegdyś główną ozdobę cmentarza.

Gontyna - odbudowana kaplica na cmentarzu wojennym nr 123

W II połowie 2013 r. ruszyły prace projektowe. Już 28 czerwca 2014 r. miało miejsce uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego i aktu erekcyjnego pod budowę kaplicy. 18 października 2014 r. nastąpiło uroczyste otwarcie i poświęcenie świątyni z udziałem Wójta Gminy Łużna, Wojewody Małopolskiego, przedstawicieli władz samorządowych województwa małopolskiego, powiatu gorlickiego, Ministerstwa Obrony Narodowej, przedstawicieli placówek dyplomatycznych Węgier, Austrii, Słowacji i Rosji oraz innych instytucji.

Wraz z rekonstrukcją kaplicy przeprowadzono prace renowacyjne cmentarza. Konserwacji zostały poddane kamienno-drewniane ogrodzenie, kamienne pomniki na kwaterach, kamienne balustrady tarasów. Zrekonstruowano część brakujących krzyży nagrobnych i tabliczek.

Cmentarz wojenny nr 123 Łużna-Pustki był miejscem uroczystych obchodów 100-rocznicy bitwy pod Gorlicami. Nekropolia na Pustkach jest również celem pielgrzymek Węgrów, pragnących odwiedzić groby swych rodaków, poległych w latach I wojny światowej.

Cmentarz wojenny nr 123 Łużna-Pustki pozostaje symbolem tragicznych wydarzeń I wojny światowej, które odcisnęły piętno na dziejach Europy, ale zarazem świadectwem humanitaryzmu, który wyrażał się w otoczeniu szacunkiem grobów poległych żołnierzy bez względu na narodowość czy przynależność armijną.